Yaptığı keşif ve astronomik alet ve usturlapla ün salan Endülüslü İslam astronomudur.Bunlarla ilgili eserler veren Zerkali Toledo ve Kurtuba’da yaşadı. Toledo hükümdarı Me’mun’un astronomluğunu yaptı.
Astronomi aletlerini ıslah etmekle, devrinde büyük isim yaptı. Copernicus, onun usturlap hakkındaki ilmi eserini ikbas etti.
Astronomi Zerkali zamanında, çağının en parlak zamanını yaşadı. Çalışmaları ve eserleri Orta çağ Avrupa ilim adamlarının dikkatini çekti. Alet icat etmekle meşhur oldu.
Usturlabın yanında bir de “Safiha, (Gökyüzünü inceleyen) denen bir alet icat etti. Bu konuda bir eser verdi. Eserini Montpellier’li bir Yahudi Latince’ye tercüme etti. Kastilya kralı Alfonso da iki tercümesini İspanyolca’ya çevirdi.
Batı’da Arzachel adıyla şöhret bulan Zerkali’nin “Safihası” REGİOMONTANUS’UN kıymetli keşfine kaynak oldu. Bu alet, Zerkali’nin Usturlabı adıyla tanındı ve uzay araştırmalarına kaynak oldu. 15. asırda Regiomantanus, Safiha için hususi ders külliyatı yayınladı. 1504’de Bavyeralı Jacop Ziegler bu kitapçığa şerh yazdı. 1534 yılında da yeni bir Latince tercümesi Nürenberg’de Johann Schoner tarafından”Safihanın Babası Yüce Astronom Alrysakh Arzachel’in kısaca yayınlanan Nazaryesine Dair” başlığıyla basıldı. Daha sonra Regiomantanus 15. asırda mükemmel alet safihaya dair bir problemler kolleksiyonu neşretti.Copernicus De Revolitionibus Orbium Coelestium adlı kitabında, El Bitruci’nin yanında Zerkali’nin sözlerini de tekrarladı.Zerkali, Toledo adıyla meşhur olan ilk astronomi cetvellerini yaptı. Güneş, gezegenler ve diğer yıldızların hareketlerine dair olan bu cetveller kısa zamanda Avrupa’nın her tarafında kullanılmaya başlandı. Hatta Avrupa, Kopernik devrine kadar, diğer bir kısım Müslüman alimlerin cetvelleri gibi Toledonun cetvellerini de kullandı. Çünkü o zamanlarda Avrupa, astronomi cetvellerini hesaplamak şöyle dursun, Müslümanların yaptığı rasatlara eş rasatlar yapmaktan daha acizdi. Bu bakımdan Müslümanların hazırladığı cetvellerden faydalanıyordu .Sonra bazı Avrupa bilginleri bunları kendilerine mal ettiler. Her yeni buluşun Avrupa’da yapıldığına bizi inandırdılar.Aslında Alfons cetvelleri diye anılan cetveller de Müslümanların eseridir. Alfons’tan tam 200 yıl önce, Toledo’da ün yapan Zerkali’nin eseri, Alfons’un doktoru Abraham tarafından Kastilya diline çevrilmiş ve Alfons Cetvelleri ismiyle daha iyi bir şekilde yayınlanmıştı. Bundan sonra bütün Avrupa astronomları bu cetvelleri kullandılar.
Zerkali’nin astronomiye kazandırdığı önemli gelişmeye gelince: O ilk defa Batlamyus’un aksine medar-ı şemsin evc noktasının hareketini ve güneşin tadil merkezinin asırlık değişikliğe bağlı olduğunu keşfetti ve bunu bir kanuna bağladı. Halbuki Batlamyus, güneş sisteminin evc noktasını sabit ve tadil merkezini de değişmez kabul ediyordu. Sabit ve tadil merkezindeki intizamsızlığı rasatlarda ki noksanlığa verdiler. Yalnız Sabit bin Kurra bu intizamsızlığı sezdi. Bunun rasatların kabalığından değil, kanuni bir değişikliğe bağlı olduğunu anladı, fakat buna bir şekil veremedi.İşte Zerkali güneşin evc noktasına 12 kadar ( bugünkü kabul edilen miktar 11,8’dir. ) doğru bir yön, yani doğudan batıya doğru bir değişiklik vererek güneş için yeni bir teori ortaya attı. Bu teorisini medar-i şems merkezini küçük bir daire üzerinde hareket ettirmek suretiyle açıkladı. Fakat bu izah Batlamyus heyetinin mihanikiyeti ile birleşiyordu. Yırtılma ve bitişme kabul etmeyen billur felekler dahilinde yırtılmayı kabul etme gerekiyordu. İşte Zerkali bu eski heyete bir dare indirmiş oluyordu.Daha bir asır bile geçmeden Batlamyus heyetinin aleyhinde bir mektup kurulmuştu.
İbn Bacce, İbn Tufeyl, Kurtubalı Ebu Cafer el Bitruci ve meşhur İbni Rüşd, bu mektebin ilk kurucuları idiler. İbnİ Rüşd’ün ders arkadaşı Bitruci yeni bir heyet esası kurdu. Bu heyetin görüşünü benimseyenler ile Batlamyus’un heyeti taraftarları arasında münakaşalar, ta Kopernik’e hatta Tycho’ya kadar devam etti.Bu keşfin astronomi kıymeti üzerinde daha fazla izaha lüzum yok.Yalnız iki asır önce Paris Rasathanesi Müdürü ve zamanın en tarafsız astronomi üstatlarından birisi olan Laland’ın l’Astronomie adındaki büyük eserinin birinci cildindeki tarih kısmından şu parçayı nakletmekle yetinelim:Zerkali’nin astronomide çok önemli bir gelişme temin etmiş olan bu teorisi,Copernicus tarafından alınmış ve Horacius tarafından Ay’a uygulanmış ve daha sonra bu nazariye Newton ve Halley tarafından astronominin yeni esaslarına göre şekil verilmiştir. İşte bu nazariye Zerkali’yi asrın en yüksek astronomi kürsüsüne çıkarmıştır.
Son asrın astronomi tarihçileri de Laland’ın bu kanaatine iştirak etmişlerdir. Zerkali’nin astronomide mektep açan bir alim ve yalnız zamanın astronomi kürsüsünün değil, Sabit’ten Copernicus’a kadar geçen 6 -7 asır zarfında bu kürsünün sahibi olduğunda şüphe yoktur.Zerkalş sabır ve dikkatle incelemeler yaptı. Dünyanın güneşe olan uzaklığını hesapladı. Bununla da kalmadı bu mesafeyi güneş yörüngesine dayanan gün dönümleri ile gece ve gündüz eşitliğinin presesyonun intibak ettirebilmek için Toledo’da 402’den fazla rasat yaptı ve sonunda presesyonun vüs’atini de aynı tarzda doğru olarak hesapladı. Zerkali, rasathanesini kurdu ve astronomik cetvelini Toledo meridyenine göre düzenledi.Eldeki rasta tarihlerinden ve o zamanlardan kalma astronomi eserlerinden anlaşıldığına göre, Toledo’daki rasatlarına 1061’de başladı ve 1080’e kadar devam etti.
Zerkali, Toledo, Castille Kralı Alphonse 6 tarafından istila edilince Kurtuba’ya gitti ve rasatlarına orada devam etti. Kurtuba’daki bu rasatları vefatına kadar devam etti. Zerkali devrinde Endülüs Emevi Devleti, medeniyetin en parlak devirlerini yaşadı.Endülüsü istila eden Avrupalılar, o zamanlar cehaletin koyu karanlığına gömülüydü. Bunun içinde ilim merkezlerindeki medeniyet eserlerini ve ilim birikim ve potansiyeli de imha ettiler. Yakıp yıktılar. Geriye kalan bir kısım eserler de oraya buraya dağıtıldı. İşte bu kalıntılar arsında en talihsiz eserlerden biride Zerkali’nin ” Ziyc’i”dir. 1450’de bir çok eksikliklerle Latince’ye tercüme edilen bu eserin bir nüshası Paris Bibl.. Nat.’de bulunmaktadır. Tercümenin ön sözünde trigonometri cetvellerinin nasıl çıkarıldığı konusunda bilgi verilmekte ve buna da bir de sinüs cetveli ilave edilmektedir. Eserde ayrıca 35 sabit yıldızın kataloğu ile beraber meyil cetvelleri buLunmakta ve Safiha Usturlabı hakkında açıklamalara yer verilmektedir.
