Başlığı okuduğunuzda haliyle “ne oluyor yahu ne yaptık şimdi” gibi tepkiler vermeniz oldukça olası. Sizi hemen zan altından kurtarayım o zaman…
Öncelikle “menfaat” kelime anlam itibariyle “çıkar, yarar” demektir. İnsan ilişkilerinin temelini oluşturan ve olmazsa olmaz olan bu his, daha doğarken konmuştur içimize. Ağlayarak gözümüzü açtığımız bu dünyada annemizin kollarında susuveririz. Aslında bundan daha normal ne olabilir değil mi? Fakat bu olayı birazcık incelediğimizde susmamızın sebebinin annemizden aldığımız güven hissi olduğunu anlayabiliriz. Anne karnında yalnız olan bebek, yeni dünya ile tanıştığında annesinin kollarında yalnız olmadığını anlar ve kendini güvende hisseder ve susar. İşte tam da o zaman tanışır çıkar dediğimiz ilişkiyle. Yaşamımız boyunca kurduğumu tüm ilişkiler temelinde çıkara bağlı ilişkilerdir. Belki de bu cümlelerin çok iddialı olduğunu düşünebilirsiniz gayet normal, fakat yazının geri kalan bölümünde ne demek istediğimi çok daha iyi anlayacaksınız.
Bana bu yazıyı yazdıran biraz önce çalan cep telefonum oldu. Arayan amcamdı, bugün kandil olduğunu, kandilimi kutladığını ve benim çok hayırsız olup onu hiç aramadığımı iğneleyici sözleri ile anlattı. Tabii haklıydı ama benim hiç bir zaman böyle bir huyum olmadı. Biraz düşündükten sonra amcamın beni aramasının aslında çıkarı için olduğunu anlamıştım. İğneleyici sözleri ile kendini tatmin edip iyi hissetmişti ve o konuşmadan kendine böyle bir çıkar sağlamıştı. Bu yaşanan olay “duygusal tatmin çıkarına” örnektir. Daha basit bir örnek vermek gerekirse bir yardım kuruluşuna bağış yapmak, yol kenarında dilenen dilenciye para vermek “iyilik yapmak güzeldir, iyilik yapmak mutluluk verir” gibi hisleri ortaya çıkarır. Bu hisler bize vicdan mutluluğu sağlar manevi huzur yükler. Aldığımız bir kıyafeti bile çıkarımız için alır giyeriz. Onu giydiğimizde beğenilme çıkarımız vardır bu yoksa bile kendimiz beğeniriz ve aldığımız kıyafet bize kendimizi daha iyi hissettirir, ondan çıkar sağlarız. İnsan ilişkilerinde birbirine fayda sağlamadan daha doğal ne olabilir ki. Çıkar ilişkilerini ikiye ayırabiliriz:
Duygusal Tatmin Çıkarları
Görünmez bağlar ile kurduğumuz ilişkilerin hepsinde manevi çıkar gözetebiliriz Romantik bir ilişkiden tutun aile bağlarına kadar duygusal tatmin çıkarları içerisindeyiz. Kimi zaman sevdiğimiz için bir ilişki içinde oluruz kimi zaman ise sevildiğimizi bildiğimiz için. Her ikisinin olduğu ilişkilerde de çıkar vardır. Sevmek de sevilmekte birbirinden güzel tatmin edici duygulardır ve kurduğumuz romantik ilişkilerin çıkarı bu iki temel duyguya dayanır. Bunların yanında nice güzel destek tatmin duygularda vardır tabi sahiplenme, sahiplenilme, tamamlanma, tamamlama vb. Aile bireyleri ile kurduğumuz ilişkiler ise aileye ait olma duygusu, onları sevme onlara güvenme gibi hayatının her döneminde aile içinde bulunan vefa duygusunu yaşayacak olması duygusal tatmin çıkarlarına örnek verilebilir.
Maddi Tatmin Çıkarları
Maddi çıkar ilişkilerinde iki tarafında kazançlı olmasına daha fazla rastlarız. Taraflardan biri fayda sağlayamazsa muhtemelen bu ilişki çok uzun sürmez ve kısa sürede ortada ilişki falan da kalmaz. Bir teknoloji mağazası çalışanı size neden gülümser ? (Aranızda duygusal ilişki olmadığını düşünelim).Yılbaşı indirim kuponunuz olduğu için telefonunuzu yenileme kararı aldınız ve teknoloji marketinin yolunu tuttunuz. Mağaza satış temsilcisi ile göz göze gelerek hafif bir tebessüm aldınız ve karşılık verdiniz. Sizin bir indirim kuponunuz var o ise size satacağı bu cihazdan prim alacak ve almak için kararlı bir müşteri potansiyeliniz olduğu için size küçük bir tebessüm verdi. Maddi çıkar ilişkilerinde bu kadar derine inmemize gerek yok aslında. Çok iyi bir üniversiteden mezun tecrübeli bir muhasebecisiniz ve akşam üzeri kurumsal bir şirket ile iş görüşmeniz var. Görüşmeye gitmek için hazırlık yapmaya başlıyorsunuz fakat dolabınızdaki takım elbisenin renginin soluk ve eskimiş olduğunu gördünüz. Hemen en yakın mağazadan güzel bir takım alıp iş görüşmesine gittiniz. Amacınız insanlara hoş görünmek olsa diri duran bir gömlek, pantolon ile bunu sağlayabilirdiniz. Sizin çıkarınız bir işe ihtiyacınız olduğu için maddi faydalarınızı tatmin etmek amacıyla o takım elbiseyi almak oldu. Mülakatı yapan kişinin size çok iyi davranmasının sebebi neydi peki ? Kara kaşınız kara gözünüz müydü ? Ya da sıralı parlak beyaz dişlere sahip olmanız mı ? HİÇBİRİ. Siz çok iyi bir üniversiteden mezun ve tecrübeli bir muhasebecisiniz ayrıca takım elbiseniz var O şirkete sağlayacağınız fayda çok büyük olabilir ve sizi asla kaçırmak istemeyeceklerdir. Bu basit örneklerle hayatımızın her alanında aslında tüm ilişkilerimizin derininde kendimize direkt ya da dolaylı fayda sağlamak olduğunu anlamışızdır umarım.
Çıkar ilişkilerinin temelinin, tamamen fayda sağlamak olduğunu ve art niyet olmadığı sürece aslında hepimiz tarafından kurulan iyi ilişkiler olduğunu anladığımıza göre bir de bu ilişkilerin kötü sonuçlarına bakalım.
Biraz önce bahsettiğim maddi tatmin ve duygusal tatmin çıkarları birbiri ile çarpıştığında kötü sonuçlar ortaya çıkar Duygusal faydalarınızın olduğu küçük yaştan beri dost olduğunuz arkadaşınızdan daha başarılı olduğunuz için maddi durumunuz ondan daha iyidir. Arkadaşınız sizi daha sık aramaya başlar ve kısa süren hal hatır sohbetinden sonra sizden bir miktar borç para ister. Bu olay belirli aralıklarla yaşanmaz ve sürekli bir hal alır. Yani çocuk yaşta duygusal fayda sağlayan saygıya sevgiye güvene dayalı bu arkadaşlık ilişkiniz maddi çıkarlara para gibi somut faydalara dayalı olmaya başlamıştır. Muhtemelen arkadaşınız sizin ona para vermenize o kadar alışmıştır ki sizi bunun için sever para için arayıp sorar hale gelmiştir. Ona paranızın olmadığını veremeyeceğinizi söylediğinizde kesinlikle telefonlarınız daha seyrek çalmaya başlar hatta arkadaşlığınız kötü etkilenip bitebilir. Çünkü artık fayda sağlama isteğinde art niyet vardır ve sizi rahatsız eder.
Konunun başında da bahsettiğim gibi tüm ilişkilerimiz çıkar ilişkisi üzerine kuruludur ve bu gerçek “çıkar ilişkileri kötüdür” tabusunu yıkmamıza yardımcı olur umarım. Birbirimize fayda sağladığımız her ilişki güzeldir fakat bu faydalar birbirine karışır ve işin içine art niyet girerse “kötü çıkar ilişkisi” dediğimiz ilişkiler işte o zaman ortaya çıkar .Duygusal fayda ile sağlanan çıkar ilişkilerimiz ile maddi faydaya dayalı çıkar ilişkilerimizi ayırt edebildiğimiz sürece zarar görmemiz pek olası değildir.
