İkili ilişkide olmak kendimizden ödün verecek kadar sorumluluk gerektirir mi veya sevgi çerçevesinde vazgeçtiğimiz şeyler gerçekten sağlıklı bir ilişkide olduğumuzu mu gösterir? ‘‘Sen kafanda kurmuşsun, olayları büyütüyorsun, abartıyorsun, söylediklerin çok saçma ve herkes böyle düşünüyor’’ gibi cümleler size tanıdık geliyor mu? Bu ve benzeri cümleleri ilişkimizde partnerimizden işitiyor olabilir miyiz? İlişkinizde; mutluluğunuzun bozulmaması için, kaybetmemek için veya “beni sevdiği için böyle davranıyor” gibi cümle kuruyorsanız ilişkiniz hakkında tekrar düşünmeniz gereken durumlar olabilir. Çünkü bu durum sevgiden başka boyutlara kapılarımızı açmaktadır.
Manipülasyon; bir kişinin bir başkasına bilinçli olarak yaptığı yönlendirmeler ve etkisi altına alma durumu olarak tanımlanabilir (Yılmaz, 2018). Karşı tarafın zaaflarını bilip bunları kullanarak algı ve davranış değiştirmeye çalışmaktır. Psikolojik manipülasyon ise yetersiz, aldatıcı veya taciz edici gibi stratejilerle başkasının algısını ve davranışlarını değiştirmeyi amaçlayan sosyal etki türüdür (Braiker, 2004). Psikolojik manipülasyonda, duygusal baskı altına alma ve hareketlerini kısıtlama özellikleri bulunmaktadır (Nagler, Reiter, Furtner ve Rauthmann, 2014).
İkili ilişkinizi düşünün. “Sürekli” kelimesini çok kullanıyorsanız: “Sürekli suçlu hissediyorum”, “sürekli özür dileyen taraf benim”, “sürekli fedakârlık yapmam gerekiyor”, “sürekli kendime güvenimi yitirdiğimi hissediyorum.”… Bu gibi durumlarda manipülasyona uğratılıyor veya partnerinize karşı manipülatör durumunda olabilirsiniz.
Genelde manipüle eden taraf narsistik, makyavelist ya da psikopatik özellikler göstermektedir. Son dönemlerde “karanlık üçlü” olarak anılan bu kavramlar bazı kişilik özelliklerini tanımlamaktadır. Narsisizm özelliklerini taşıyan kişiler kendilerini diğerlerinden üstün görme ve benmerkezci tavırlara sahip olma eğilimindedirler. Yakın ilişkilerinde partnerlerinden esas beklentileri onlara kendilerini iyi hissettirmeleridir. Genelde ilişkilerini karşı tarafı düşünmeden kendi ihtiyaçlarını karşılamak için kurmaktadırlar buna bağlı olarak romantik ilişkilerinin samimiyet, bağlılık ve yakınlıktan uzak olduğu söylenebilir (Campbell ve Foster, 2002). Narsist bireylerin çoğunun sosyal statülerinin iyi konumda olması, karizmatik ve çekici görünmeleri insanları ilk izlenim konusunda yanıltmaktadır. Campbell ve Miller’ın (2011) “çikolatalı kek” metaforu narsist bireyleri daha iyi anlamamızı sağlamaktadır. Öncelikle “ideal partner” imajı çizen narsist birey bir kek kadar cazip algılanacaktır ancak bu bireylerle yakın ilişkiye girildikçe kekten alınan kalori ve sağlıksız içeriğinin pişmanlık yaratması gibi narsist bireyin de katlanılmaz manipülasyonları bu kişiden uzaklaşma hissi doğuracaktır.
Makyavelist kişiler ise yakınlık kurma konusunda zayıftırlar. Duygusal ve hassas görünmeyi güçsüzlük olarak adlandırırlar. Genel olarak insanlara güven duymayan bu bireyler herkesi art niyetli bulduklarından kişileri saygıya değer görmemektedirler. Duygularını gizlemeleri kendilerini koruma içgüdüsünden geldiği için partnerlerine daha manipülatif davranabilmektedirler. Duygusal olarak sömürebildikleri ve kontrol edebildikleri kişilerle ilişki kurmayı tercih eden bu kişiler uzun vadede aldatmaya daha meyilli olabilirler. Partnerlerinin emeğini sürekli sömürdükleri halde karşılığında ilişkiye emek vermemek ilişki anlayışlarının temelini oluşturmaktadır (Ali ve Chamorro-Premuzic, 2010). Makyavelistler için amaca giden her yol meşru görünür bu yüzden ilişkide sağlıklı sınırları ve genel ahlak yapısına uygun anlayışları olduğu söylenemez (Güney ve Mandacı, 2009; akt. Ayan, 2017:54).
Makyavelistlerin narsist bireylerden farkı; kendisi ve başkaları konusunda, narsist bireylere göre daha gerçekçilerdir. Kendilerini beğendirme çabası içine girmez ve aşırı iddialarda bulunmazlar (Paulhus vd., 2001; akt. Aydoğan ve Serbest, 2016:102).
Psikopatik bireylerde ise empatiden yoksun olma, sağlıklı bağlantılar kuramama ve dürtüsellik romantik ilişkiler bağlamında zararlı etkiler bırakır. İlişkilere cinsellik odaklı yaklaşmaları daha olasıdır ve kısa süreli ilişkileri tercih etmektedirler (Fraley, Vicary, Brumbaugh ve Roisman, 2011).
İlişkilerde manipülatif tiplemeleri gördüğümüze göre manipülasyonlarına nasıl maruz kaldığımızla ilgili konuşabiliriz. Manipülasyon teknikleri içerisinde en tehlikelisi olarak görülen “gaslighting”le başlayalım. Gaslighting, karşı tarafın gerçeklik algılarıyla oynamak, zihni ile gerçek dünya arasında bağlantı bozukluğuna sebep olacak şekilde şiddetli psikolojik baskı yapmaktır. En önemli unsuru ise manipülatörün istediği etki verene kadar maruz kalan kişiye karşı eylemini devam ettirmesidir (akt. Yılmaz, 2018). Bu tip bireylerde sözler ve davranışlar çok çelişkili olabilmektedir.
Manipülasyonu yapan kişi sözde dünya tatlısı biri gibi davranırken davranışları sizin kendinizi değersiz hissetmenize neden olabilir. Bu manipülasyon yöntemini genelde narsistik ve psikopatik özelliklere sahip olan insanlar uygulamaktadır. Bu tekniğin en uç boyutu eşyaların yerlerini değiştirerek –ya da buna benzer davranışlarla- karşı tarafın zihin muhakemesini bozmaktır. Sabah koyduğunuz eşyayı aynı yerde bulamayıp daha sonrasında tekrar orada olduğunu gördüğünüzde “Bu kitap burada duruyordu, ne ara kaybolup yerine geldi?” sorunuza karşılık “O hep oradaydı, kafan karıştı herhalde.” gibi zihninizi bulandırabilecek cevaplar da gashlightinge girmektedir. Bu manipülasyon yöntemi adını 1944 yılında çekilen filmden almıştır. Filmde Jack ve Bella adında bir çift vardır. Akşamları odalarını gaz lambasıyla aydınlanmaktadırlar. Jack, her akşam gaz lambasının ışığını Bella’nın fark edemeyeceği şekilde azaltır. Bella zamanla bu durumun farkına varır. Bu değişikliği Jack’e söyler ancak Jack Bella’nın delirmiş olduğunu ve böyle bir şeyin aslında gerçekleşmediğini savunur. Bella, git gide gerçeğin bu olduğuna inanır. Bu manipülasyon yöntemini fark etmek zordur çünkü genelde tıpkı filmde olduğu gibi bireyler yakın buldukları kişiler tarafından bu psikolojik şiddete maruz bırakılır (Budak, 2019).
Bir diğer manipülasyon tekniği ise yansıtmadır. Yansıtmayı “kişinin kendisinde bulunduğu halde kabullenemediği düşünce ve söylemleri başkalarına atfetme” olarak açıklayabiliriz. Genelde narsistik kişilik özelliklerine sahip kişilerce kullanılan bir yöntemdir. Bu kişiler suçlu olduklarını bildikleri halde sorumluluğu karşı tarafa yüklemeye meyillidirler. Tartışmalarda “Sen böyle yaptığın için ben de bu şekilde davrandım.” cümlesini duyduysanız burada asıl amaç sizi suçlu hissettirmek ve odağı kendinden çekip tartışmanın yönünü değiştirmektir. Yalan söyleyen, provokasyon yapan, duygusal şiddet uygulayan, mağdur rolü yapabilen, karşı tarafı suçlu hissettiren, duygu sömürüsü yapan ve karşı tarafın egosunu okşamayı başarabilen manipülatör tartışmayı kendisi için oldukça ayrıcalıklı bir alan olarak gördüğünden partnerini de tartışma içine çeker (Yılmaz, 2018; Chapaux, Morelli ve Couderc, 2020).
Kendi sorumluluğu altındaki durumlarda bile karşı tarafı suçlu çıkarmayı başaran manipülatör sizi bu sorumlulukları üstlenmeye de mecbur bırakır. Özellikle sizin hakkınızda yapılan olumsuz espriler, bir karar alırken sizin fikrinizin önemsenmemesi, anlam veremediğiniz agresif davranışlar manipülatör bir partnerinizin olduğunun işaretidir. ‘‘Ben elimden geleni yaptım’’, ‘‘sen de bunu istiyorsun’’, ‘‘hayır bu düşüncen doğru değil’’ gibi cümlelerle birlikte ortada bir sorun yokken partnerinizin sessizliğe bürünmesi manipülatör bir ilişkide olduğunuzun diğer göstergeleridir. Manipülatif bir ilişkinin içinde olduğunuzu gösteren bir diğer gösterge ise ilişkinizdeki tartışmaları kendi aranızda ve kendi cümlelerinizle çözemiyor olmanız kabul edilebilir. Sizi kontrol edemediğini düşünen partneriniz çevrenizi kontrol altına almaya çalışarak sizin üzerinizde baskı kurmak isteyebilir. Aşağılamalarında ya da manipülasyonlarında başkalarını referans gösterebilir. “Herkes senin böyle biri olduğunu biliyor zaten”, “Arkadaşın da bu konuda bana hak veriyor” sizce de bu cümleler okuduğunuzda bile kendinizden şüphe ettirmiyor mu?
Aşk bombardımanı (love bombing) tekniği ise manipüle eden kişinin ilişkinin başlarında karşı tarafa aşırı ilgi göstermesi ve sevgi yoğunluğuyla onun başını döndürmesiyle başlamaktadır. Değerli hediyelerle şımartılmak, zamanının tamamının neredeyse kendine ayrıldığını hissetmek adım adım kurbanın tuzağa düşmesini sağlar ve kişinin manipüle edene bağımlı hale gelmesine yol açar. Olaylar bundan sonra gelişir. Eğer kişi manipüle edenin isteklerine onun istediği şekilde cevap vermezse manipülatör tüm ilgisini çekerek ilgiye bağımlı hale gelmiş kurbanı şoka uğratır ve böylelikle kişi tekrar o ilgiye sahip olabilmek adına manipülatörün isteklerine boyun eğer. Bireyler ilişkinin başında karşıdaki kişinin yeterince tanımadıkları birini hayatlarının merkezine alamayacağını düşünerek hareket edebilirlerse bu manipülasyonun sadece bir yanılsama olduğunu daha rahat fark edebilirler (Budak, 2019).
Duygusal manipülasyon olan ilişkilerde, manipülatörün kişilik yapısının benmerkezci olması ve manipüle edilen kişinin kişilik özellikleri önemli faktörlerdendir. Özellikle özgüven problemleri yaşayan, hayır diyemeyen, tasdiklenme ihtiyacı hisseden bireylerin manipülatör partnerlerin etkisi altında kaldığını biliyoruz.
Romantik ilişkilerde manipüle etme şekilleri şunlardır:
1- Suçlu hissettirmek.
2- Çok fazla fedakârlık yapmak.
3-Hataları gizlemek.
4-Kötü bir tepkiyi azaltmak için davranışları aşırı, süslenmiş ve yanlış nedenler sunarak anlatılması.
5-Partnerin duyguları hakkında kötü hissetmesi için aşırı tepki vermek.
6-Pasif-agresif davranmak: Partneri üzmek veya hayal kırıklığına uğratmamak için o anda onunla anlaşmış gibi yapılsa da davranışın tam tersinin gösterilmesidir. Bu davranışı sıklıkla sergilediğinizde size olan güveni azalabilir.
7-İstediği şeyi elde etmek için uyumlu gibi davranmak: En sık görülen manipülatif davranışıdır.
8-İstediğinin gerçekleşmesi için daha büyük ricayla başlamak: Partnerin az teklifte bulunması ihtimaline karşı çok daha büyük teklifle gidilmesidir.
9- Yapılan yanlışı karşı taraf fark etmeden düzeltmek için gizlemek.
Bu stratejilerin temel amacı manipülatörün kişiyi daima yanında tutmak istemesidir (Begen ve Turner Cobb, 2015).
KAYNAKÇA
Ali, F. ve Chamorro-Premuzic, T. (2010). The dark side of love and life satisfaction: Associations with intimate relationships, psychopathy and Machiavellianism. Personality and Individual Differences, 48, 228-233.
Ayan, A. (2017). “Makyavelist kişilik eğilimi algılarının yaşamın anlamı ve yaşam doyumu üzerine etkisi”, Yönetim ve Ekonomi, 24(1): 53-72.
Aydoğan, E. ve Serbest, S. (2016). “İş yerinde karanlık üçlü: Bir kamu kuruluşunun iç denetim biriminde araştırma”. Sayıştay Dergisi, Nisan-Haziran, 101: 97-121.
Begen, F. M., & Turner-Cobb, J. M. (2015). Benefits of belonging: Experimental manipulation of social inclusion to enhance psychological and physiological health parameters. Psychology & health, 30(5), 568-582.
Beyhan Budak. (2019, 29 Mayıs). En korkunç psikolojik işkence: Gaslighting [Video dosyası]. https://www.youtube.com/watch?v=cdeXNh1qq4g
Beyhan Budak. (2021, 20 Ağustos). Love bombing: Aşırı sevgi görünümlü manipülasyon [Video dosyası]. https://www.youtube.com/watch?v=J9FPIdcCSk8
Braiker, H. B. (2004). Who’s Pulling Your Strings ? How to Break The Cycle of Manipulation. ISBN 0-07- 144672-9. s: 49-53.
Campbell, W. K. ve Foster, C. A. (2002). Narcissism and commitment in romantic relationships: An ınvestment model analysis. Personality and Social Psychology Bulletin, 28(4), 484-495.
Campbell, W. K. ve Miller, J. D. (2011). The handbook of narcissism and narcissistic personality disorder. John Wiley and Sons Inc. Hoboken, New Jersey.
Clempner, J. B. (2017). A game theory model for manipulation based on Machiavellianism: Moral and ethical behavior. Journal of Artificial Societies and Social Simulation, 20(2).
Fraley, R. C., Vicary, A. M., Brumbaugh, C. C. ve Roisman, G. I. (2011). Patterns of stability in adult attachment: An empirical test of two models of continuity and change. Journal of Personality and Social Psychology, 101, 974–992.
MacKenzie, J. (2015). Psychopath free (expanded edition): Recovering from emotionally abusive relationships with narcissists, sociopaths, and other toxic people. Penguin.
Nagler, U. K., Reiter, K. J., Furtner, M. R. ve Rauthmann, J. F. (2014). Is there a “dark intelligence”? Emotional intelligence is used by dark personalities to emotionally manipulate others. Personality and Individual Differences, 65, 47-52.
The 12 Most Common Ways Partners Manipulate Each Other (t.b.). Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/us/blog/rediscovering-love/201607/the-12-most-common-ways-partners-manipulate-each-other
Yılmaz, H. (2018). İnsan ilişkilerinde manipülasyon ölçeği. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(4).
